• Anasayfa
  • Favorilere Ekle
  • Site Haritası
    • DAGDER
    • KAHRAMANMARAŞ DAĞISTANLILAR KÜLTÜR VE DAYANIŞMA DERNEĞİ

Marhabi

 

   

   1864 sonatlul ix bukhana. Dagistanatlul bether nakhkhazde şvezeghan borxizaburab qadruyab ğunib megheratlul raqhanda, sardal motzroda tunkizeghan borxatluda ghutzun bukharab ğunib rosutlagi ghadamal vathan tun rikhkhade goçunel rukhana. Kxizamal, vatsal-yatsal, ghagartli, hudulzabi va bişunngo zaxhmatab, roqhulel rathatlulel rukhana.

    Ghurusaz kverşel habiyatlgi vathan tun goçine kkeyatlgi tluhinaburab paşmantliyatl şibnigi jo bayan habiceb borxatab roqhul khigo rakh bukhana Mesedogi Muxhamadgi. Muxhamad nakxiseb qoyatl jindirgo ghagartli-kulpatgun tsadakx ghusmaniyazul raqhalde goçine xhadurtlulev vukkhana. Thade bacarab balahatlul xhisab haburabgo, thotsebeseb nuxatl hadighango tzaq resqothiyatl asar habuleb bukhana hesie. Tzurab motz, kver bithun bosize kholeb ghadin, Mesodol humerghan gvanğun bukhana. 


 Muxhamad tsinthago vukharab bakhaldasa vekerana va Mesedol khalthe şun vatana hesda jivgo. Kavuda khuthizekxiniv vukharab mexatl, majgitaldasa roqove vacinev Mesedol emen Ghalimçi Ghabduraşidgun thade şvana. Hez tsotsaze salam qhuna. Ghabduraşidida, qasi mex bukhinatl, Muxhamad tlaço.

– Dun Muxhamad vugo, Ghabduraşid! Javatxanil vas !- ilan abuna            gholakxançiyas.

– Muxhamad ! janive vaca, dir vas, - an abuna Ghabduraşiditsa.

– Tluhinarin hanje. Qo-mex tlikg habize vacun vukhana dun, habize jo      ghemerab bugo nijer.

– Nujer kxizangi uneb raghulaxa… Nux bithagi,dir vas.Allah nitleda       şivasda tsadakx vukhagi,- yangi abun: “Pathimat! Mesedo!” -yah           axhdana hev.

   Tsin Mesedo yacana qvathie, xaduy hetlul ebel Pathimatgi yakkana.

– Muxhamad vugo nitlgun qo-mex tlikh habize vaçun,- an abuna Ghabduraşiditsa.

  Pathimat ghodize baybiwana. Hey Muxhamadida qoçana… “Qadar bugo hab, dir vas. Tsotsaze dugha habizin>>.- an heb abulago, Mesedo, Motzrol kantludukx, raxçize harulel riççaral beralgun, sixh qothun yakxun cun yikhana kavudkx. Jannisan tholabgo ghalamatle naghana qolago: “Nitlgi ritltlinin, dada!” -ilan axhize boqhun bukhana hetlie.

  Muxhamad resqothun vukhana. Mesedoe jindirgo roqhi rahize boqhun bukhana hesie. Tsolaxhzatatl motzroda ber cvana va hesul resqothiyatlul restlun tluhana motz. 

– Ghabduraşid, Mesedoda abize botqharab tso jo bugo dir. Dutsa iznu qhuni…,-yan, tsogin tso heygun khatlaze iznu harana hesdasa.

– Tlikh bugo, dir vas. Allahas nitlee kinazego kumek habegi,-yangi abun, hev Pathimatgun tsadakx janive tluhun ana.

   Maxhamaditsa xhasratab tso haraqhatl abuna yasalda:

– Dun unizda horqhov vugo, munin abuni xhuthulezda… Thasatluha, Mesedo.

– Dun thasatluharay yigo…Mungi thasatluga…,-yan zaxhmatgo guroni abize khveco helda.

– Nitletsa nitlergo petstsatle gholo kodosa bacarabşinab habunaxa. Ğalbatz tzaq baxharçiyab xhayvan bugo, amma jibgo tsoxho bukhinatl, thade baçarab rewedaldasa quna heb. Hab haybatab ulkayalda, habun bertingun, mungun qhurdize kighanxa die boqhileb bukharab, amma kxaxhbayav tuşmanase, dob thade bacarab reweda tle naghana batagixa…

   Sixhqothun cana hel dahab mexatl,va xadub vasas abuna:

– Hab sordoyaldasa baybiwun, Şibab sordayatl motzroxk yalahe mun, Mesedo, Dungi balahila hetlukx,-an.

– Şibab sordoyatl yalahila...,-an ghodilago abuna hetl. Rohalimex ghagartlarabgo, zob ğuğaygun tsadakx pirxarab piriyatl gvanğizaburab sarditl, zobil khamuri bikx-bikxbikxizabun, tzvabi insanasde thade rortizekxun rugeb ghadinab asar yluhinabuna va çvaxxun tzadgun tsadakx -ghalam ghek-ghekun ghodileb bugilan kkoleb bukhana.

   Goçinatlul nux bosarab mexatl, tso ghasiyab haraqh kinigi rorxun unel ghodilel harqhaz zob ğuğaygitsin qezabuleb bukhana. “Jjakqagi, şibab qoyatl kinigi, kxvarab kxadaralda janir rugo nitl, ghodize reqarab bugebiş nitleda, rağazade, bertabatle unel ghadamazda reqeladay, hab resqothi ! kxat cvay!...”, -yilangi abun, qhurdize tluhana Dibir Kamal. Hev çango nuxhatl rağde thoyitharay, baxharçiyav Dibir Kemalil yotluley tladi Şughaynatgi, roxel biwizabize jigargi bakxulago, hevgun tsadakx qhurdize yakxana. Şivav, bida betztzuleb rakhun, tuşmanasdexun bugeb tsidatsagi ruqhuqtliyatlgi ğanqhulev vukhana…

   Tsoyal raqdadasan, tsogidal ratldadasan-aza-azar insan, ghemerisel ghusmaniyazul raqhazde goçun unel rukhana. Goçunezul başatliyaldasa tzikhkharasel nuxda xvana.Ghusmaniyazul paçalikxatl Kavkazatlul xalqal vatsal ghadin qabul harulel rukhana.

  Kavkazatlul xalqal paçayasul Rossiyagun tzidasan badisa badire xuthun, hebgun rağilel rukhuna. Heb rağutl Ghusmaniyazul ulkagi ghawaltlula.

   İmam Şamilil vas Ğazimuxhamadil cujuyatlul vats va Ghusmaniyazul paçalikxatlul bişun baxharçiyal generalzabazul tsoyav, “Ghiraqatlul fatixh” tzargun retsts şvarav Muxhamad Fazil-paşal aza-azar Kavkazatlulasdasa ghutzarab “Dağistanatlul polkalda” vukhana, şibab sordoyatl motzrokx valahun, jindirgo Mesedode dunyalalda bişiungo xhasratal kucdul axhulev, cvaxxun tzad baleb sordoyatl pirxuleb piriyatl gvanğizabuleb dunyalalda Mesedol haybatab humer biwulev Muxhamad abun tso baxharçiyav kapitan.

   Heb bukhana 1916 son. Bağdat şahar tzunuleb rağutl askaratlul betheralda, bişun tsebeseb qheralda vağulev Muxhamad Fazil-paşa, tuşmanasul gullagi şun, heniv şahidtlula.

   Hele heb, jindirgo komandir şahidtlarab rağutl, karanzutl khigo gullagi şun, zaxhmatgo tluqula Muxhamadgi. Dunyalatlul betztligun tsadakx motzgi bithakxe Muxhamadil karanda thad biwuleb bukhana. Heb bukhana tzurab va tzaq gvanğarab motz. Himilaro, hes abuna: “Şukru bugo die, Betherhan Allah” –yilan . Muxhamadida tlalan jiv xolevtli. Qadaniv cun vukharav Zakatalayaldasa Xhamzatida hes harana jiv tso qhuruxarab bakhaldexun vaceyan; hedin hev Mesedode jegi ghagar vukhine vugo. Hohomarab gorotsa, thoğroda janise rakkaral rasalgi hedehgo rasandizarularo, heldasa vathatliyatl hesie tloleb bukharab ghazabgi qhoghtligi khoçontezabuleb bukhana. Zaxhmatgo raharal beralgun motzrokx valahulago, rekhel ğvariltiyaldasa ghitzgo Mesedo guroni raghize kholareb haraqhatl l hes abuna:“Tlikhgo yikha, Mesedo ! Motzrolab dir humer, dir sardazul ğvanği!”. Batzazul, çaqalazul rurudi, ruzil uhdi, horol harqhal rakhaldeşvezaruleb heşdey-kinabgo cagotli,rağul maydanalda xutharal janazabigi khocon tun, Muxhamadida xadub ghodulev va Mesedokxe xabar şvazabize jigar bakxuleb bukhana. Muxhamadida heb şibnigi raghuleb bukhinco:sixhqothun cezabun bukhana… Hes bereal qanşaralgo, motzgi baxçulaan, rakh cunthizabuleb sordoyatl Zakatalayaldsa Xhmazatitsa paşmanab harqhidatlun tzalaral, tholabgo ghelematle asar tluhinarulel ayatal rukhincelani, motz tsoygi nuxatl gvanğize bukhinco…

    Mesedogi şibab sordoyatl, ruqatlul thoxdegi yaxun, motzrokx yalahun yikhunaan. Hetlul badisa çvaxuleb maghudutl gvanğarab tza, inahdileb bugeb rekhede thinkhuleb bukhana. Tlidanigi şibnigi jo bitsun bukhinco hetl jindirgo voqhulesul xhaqatlutl. Axiraldagi karanzul unti kkana Mesedoda. 


 Yasatlul roqhi biccarav khudiyav Ghalim Ghabduraşiditsa hey, Muxhamadidasa yatatlicogo yikhine ghola, şibab sordoyatl kodoy kkun, thoxde yosulaan va motzroe qholaan. Roqhutsa qoyaldasa qoyalde zaghiptlizayuley Mesedo dughabi harulago, jivgogi thaghun tlughulev vukharav Ghabduraşiditsa, heb sordoyalgi Mesedo zaxhmatgo yosana kodoy kkun raqhul thoxde.

   Yasalda bicculeb bukhana jiy xoley yikhin va heb sordoyatl insul kveral riççaco hetl. Motz kkuna heb sordotatl. 

   Cecogo Mesedoe dughabi tzalulev vukharav Ghabduraşidida axirgi biccana yasatlul kveral zaghiptlaraltli. Hetlul kvergi biççacogo, betzab axir heceb zodovegi valahun, hes şurana: 

   “Le, tuşmanav zalim, le, axhmaq, nijer şivav dur tholabgo askargun vağulev vugo va nijer şivav dur heb tlolabgo askaraldasa baxharçiyavgi vugo.

   Le, kxaxhba! Khudiyab dunyalalda nijee şvarab danğur ghanaseb raqh, va nijee gholo dunyalaldasa dahabgi qimatab vathan Kavkaz-hebgi nijer kodosa bakxize gholo habgoşinab zulmu habuna dutsa. 

  Tsogoyab rakhtlun rukhana nij, hebgi aza-azar buthabazde biqhizabun, dunyatlatlul unqabgo rakxalde şuşazabuna dutsa.
 
      Dutsa nij tlughizarize heco va tsoxhogo tso çi xhuthanigitsin, nijetsa Kavkaz ya due, ya bathiyaze qheze heco. 

   Le, xhalikxat! Tholabgo dunyal dur bugonigitsin, Mesedol bahayab bukhinaday heb ?                                         
                                                                                                                                                                                 Ahmet ÇINAR

   

 

 

Hev vukhuna 2-3 metrayatl logoda vorxatav, zalimav, kutakav çi ____________________________________________________________________________________
Tso nuxatl ros-tladi jidergo vasgi tsadakx vacun unel rukhona rowore tzul bakharize.

Rowosan unago,Hezda tseve tluhun vacanila tso nartav.

Xhamida thad rekhun vugev vasas abunila nartasda:
- Nijee nux qhe

Dir ebel-emen dudasagi xhinqun, matz khoçon, khalazigi bajarularogo rugo, -yan,

Heb mexatl nartas abunila:

- Ditsa nuj riççaze rugo,
Şayguretlul hanjetlizeghan dida khatlaze tlidanigi khun bukhinco, -yan.
____________________________________________________________________________________
Nartas rowob janib jindirgo ruq bugeb bakhgi bitsun bugo va henibe uneb nuxgi biwizabun jindir ruqalde tsebe bugeb tzulgi nojeego boseyan abun bugo.Vas hevgun khatlaleb mexal,emel-emen ,nartas cvayaldasa hinqun, matz qulcaral ghadin, rukhun rugo.

Nartas ghadamalgi cvan, hel kvanalel rukhun rugo.

Henisa vasgi ebel-emengi ritlun rugo nartas rukhun kkurab bakhalde.
Henire şvaralgo tzulal xhama tzezabulel ebel-emengi tun,
hezda tlalaredukx vas un vugo nartasul roqove janive vakkize.

Taxtayalda qorqh vasasda riwun rugo qotharal ghadamazul buthrul.
Hezul dbalda thad ghujalgi harun rukhun rugo.

Qadada ran rukhun rugo xanjergi raçelgi. Vasase boqhun bugo hel jindiego rosize.

Haruhin henisasagi, ebel-insuda riwularedukx, hes xhamil ğaldi-beralda tzuladagi horqhor raxçun rugo hel.

Xhamida thad şulago tzulgi buwun, ebel-emen jidergo vasgun ghedeghun unel rukhun rugo roqore.

Rowob janisen çvaxule tlarada thasan bugeb qhoda askhore şolago hezda dande vacuneb viwun vugo dovgo nartav. 

Tsoyab kveratl kkun bukhun bugo cvarab tser,
Tsogidatlukx bukgun bugo yaraq.

Hal askhore şvarab mexatl nartas hiqun bugo:

- “Bosaniş nojettsa tzul” ? an.

-“Bosana” -yan javab qhun bugo vasas.

Nartas hezda abun bugo:

-“Hanjetlizeghan xherenab matz bitsun dun jegi tlidanigi khatlan vukhunco, thokhal nujgi racunge rowore tzul bakharize” -abun

Nartas hel roqore riççan rugo.

Ghadamal ghajaibtlun xuthun rugo sax-salamatgo, cago-ghatgo rowosa tzulgi bosun racindal.

Ghadamaz hiqun bugo -hezda:
- Nuj kin rorcaral ?
- Kin riççaral nartas tzul bosize ? -yan

Haz tlughunşinab jo bitsarab mexatl bojulargo rukhun rugo.

Heb mexalda xhamida askhovegi un, vasas jintsago nartasul roqosa bosarab,tzulada horqhob baxçarab xanjargi raçelgi tsebe raxun bugo va hezdexungi vussun abun bugo:

-“Hale hab bugo nartasul xanjargi raçelgi, ebel –insutsa xhama tzezabuleb mexatl dida hesul roqovegi bosarab” ilan.

Tsoygi hes rosdal ghadamazda bitsun bugo taxtayalda ğorqh jinda çango çiyasul qotharal buthrulgi riwanin.
____________________________________________________________________________________
Hes heb bitsunago tlabgo çi tlavudasa un ghodov kkun vugo.
Jindirgo vasasukxgi ,ralahun, hurmazdasa qherg i thun ebel-emengi xuthun rugo.

Henire rakhararal rosdal ghadamaz qothi habun bugo hev vas dov nartasdasan tzunize.Ghemer urğun rugo hel şib habilabilin tlalarogo.

Xadub tso dandetliyalde rosdal ghadamaz xhumu habun bugo kinazdasago nartase mağalo bakharize va bakhararab mağalogun hev vas vithize nartasukxe reqel habeyan harize.
____________________________________________________________________________________
Tsogidab xalqatlul hari bukhun bugo jidada horqhove rosutlegi vacun,kxizan tlimalgi harun, rosdal ahlugun reqon vukhayan abe nartasda-yan.

Bakhararab sayğatgun haz vas thovithun vugo rowove nartasukxe.
Vasasda batlgo xadub xalkkun rasutla çaghigi rukhun rugo.

Tso zamanaldasan rowosan unago vasasda viwun vugo dande vacunev nartav.

Askhove şvaravgo vasas Harun bugo hesda jinda thasa tluhayan va bitsun bugo xalqatlul hari,
xadur sayğat-salamgi. 

Nartas vasassukxi valahun abun bugo:

- “ Dikxe hanive mun thokhav vacunge, ğinay dur ebel yikhinatl ditsa mun tolev vugo cvacogo,tsoygi nuxatl vacani, mun teze hecevtligi tlay –duda- “ –yan

Hedingi abun, nartas vas roqove vithun vugo.
____________________________________________________________________________________
Vasasda xadub xalxxural rosuyatlul ralahun rukhun rugo hev khiyasulgo dandcvayatlukx.nartasdagi vasasdagi riwize cecogo helgi rosutle racun rugo.

Vasasul xarbikx ghenekkaral rosutsoyaz xhukmu habun bugo nartav cvaze va hel hetlie xhillayatle urgun rugo.

Hez xhukmu habun bugo nartasukxe, hesie makruyatle tso bertsinay yas yithize.

Hez yasasda matlun bugo dov qhijarab mexatl jidede nartasul roqore racayan xadub işara habeyan.

Hedin,dande kkeconi, zahrugi qhun tuşman xvazavize rakhalda bukhun bugo hezda.
_____________________________________________________________________________________

Rowosan uney yasalde dande vacun vugo nartav va kxacgo hetlukxgi valahun , jindirgo rowob bugeb roqoe yaçun yigo. 

Nartas xhukmu habun bugo hey cvaze. 

Hasul pikru tlaray yasatl abun bugo:

- “Dutsa dun cvaleygi yigetlul, xvalda tebe die heqeze tlinghagi qholariş ?” -abun
____________________________________________________________________________________________

Nartas yasalda tsebe tlun bugo waginisa tlimgi thun khigo gelgi. Xhadub bukhorab bakhalda hes wag tloletlul, gelalda janibe yasatl zahyr rexun bugo.

Nartas nakxegi askhore vacindal, yasatl hesie xhurmat habuleb xhadin, tsin duda zahru barab gel qhola hesukxe. Amma nartas:

-“Tsadakx heqela khiyatsago” –yan abula
Tlin heqon xadub yas cvaze ghaşthi rekhinnabulev vukhana nartav. Jindir bether qothizekxin bugebtli yasalda biccula. 

Nartasul çorxotl zahru bessizeghan yasatl jigar bakxula zaman inabize. Hetl khiabileb nuxatli harula nartasda, duda dun cvaleygi yigetlul. Axiriseb nuxatl danyalatlukx talahize yiççalariş -an.

- “yiltla rahdegi un ghortzizeghan yalahe” yan abula nartas yasalda.

Ghezaghan zaman horqhob anigi nartav qathive vacincogo cedal, hey dosda yiwularedukx gordukxan janie yalahula. Helda viwula ghodov kkarav nartav. 

Henisa dahay hesul ruqaldasa rikhkhadegi şvedal, xadub halkkural ghadamalgi riwularogo raxhatxun tluhuna heyç

Tso dahab zamanaldasan helda biwula gholokxabazul qoqa va yoxun bothrodasa khazgi bakxun wvagheze tluhuna yas hezde. 

Gholokxabaz nartasul ruq sverun kkola. Yas nartav vorcun vugişali xalhabize tsoygi nuxatl roqoe janie tluhuna. Hev viwarabgo yasalda biccula nartav xvecogo, tlavudasagi un xuthun vugebtli.
____________________________________________________________________________________
Hesda kodob bukharab ghaşthigi bakxun. Xexgo qvathie khantzun yacaray yasatl gholokxabazda bitsana hev jegi xun hecebtli.

Yasatl nartasul ghaşthi qhola rosdal tsevekxanasukxe va hel xexgo roqore janire khantzula. Ghodov vegun nartazul nodo baqhutl qhabula ghaşthi.

Heb mexatl badisa kantli arav nartiv vakxun kveraz jindirgo tuşbabi ralahize tluhuna. Kkveze şvarav tsoyab parayatlgo tsoyab kveratl gaburgi qan qanqula, tsoygidav bokhnitl vacula. Nodo baqhutl bugeb ruqnadasa çvaxulago bigun, nartav ghasiyal horqhalgi harulago roqosa qathive vacuna.

Hesie qvarghun bukhuna xutharalgi kkvezegi kkun thuthun raze. Hesul harqhil kutakatl rowor ghalxul janavaral xhinqun thurulel rukhuna.

Uneb bakh tlalarogo, tstsidarav nartav tso qhurul raghalde şvarab mexatl kxuşthun qorqhe vortula.
Hesda xadur ralahun rukharal ghadamaz, qhurul raghaldasa khudi-khudiyal gancalgi thade rortizarun, nartav cvan rexula. 

Xadub hesul qarqalayalde thade raqhgi ban ghadamaz heb baxçula.

Henibgo hez xhukmu habula nartasul roqob bugeb qayigi nakxe basize hesul tzulal ruqi buxhize.hev vegun vukharab taxtayalde ğorqh rataral jindergo rosuyazul qotharal buthrulgi haz çurizegi çurun raqhutl ruqun rugo.

Roqob batanşinab qayigi bosun, ruqgi buxhun gholokxabigi baxharçiyay yasgi rosutle thadrussuna.

Rosdal godekhanire şvedal xerazda va tlimatlazda bitsuna tluhanşinab jo.

Heb raghula dob thotseve rowove ebel-emengun un vukharav vasasda.

Nartav cvay vasasul rekhee tzaq zaxhmatlula. Heldasa nakxe vas ya qhijun maqhu şolarogo, ya kvanil thagham tlalarogo vukhuna.

_____________________________________________________________________________________
Nakxiseb qoyatl hev una nartasul xob balahize rowove. Hes tsadakx bosula jintsago dob tzulada xaduv ebel-emengun arab mexatl nartasul biqarab yaraqgi.

Xabade şvarab mexatl vasas nartase varcami qhola va jinda thasa tluhayan harula.Jindir xilightliyatl kkanin due habin abula. Maghil tzural beralgi ratztzunago nartasul xabada thad tlola hesul bukharab xanjergi raçelgi va xabada bugeb gancida kxvala nartasul tzargi.

Heldasa nakxe hev vas jiv-jiv qoyal unav vakhun vugo hesul xabede ziyaratatle.

Rosutsoyaz bitsun bugo hesul ebel-insuda xabada yarağ tleygi, gancida tzar kxaygi va ziyaratatle hev jib-jib qoyal henive unevtligi. 

Ebel-insutsa vas vuxula thokhav ungeyan va thokhatligi un vatani qhvararab ghadlu habize bukhingi biccizabula. Qvaritliyaliyalde thade tsogi rakhxveygi baçindal vas ebel-insudasa batlgo roqosa thaghuna va thokhav nakxgi vussunaro.

____________________________________________________________________________________
row=orman
tzul=odun
Xhama=eşek
nux=yol
qed=duvar
Riççan =salı verme
reqel =barış
cago=canlı
xarbikx ghenekkize=hikaye dinlemek
dandetli=toplantı
mağola bakharize=haraç toplamak
wag=kazan
jikar bakxize=elinden geleni yapmak
tlavuda= baygın-şuursuz
wag=kazan
ghaşthi=balta
tlavudasa=baygın, şuurrsuz   
_______________________________________________________________